بلاگ سامان ۷۲۴

آشنایی کامل با معماری ساختمان به سبک خراسانی

 نخستین سبک معماری ساختمان ایرانی پس از ورود اسلام به ایران معماری به سبک خراسانی می باشد. با ورود اسلام به ایران ساخت بناهای مذهبی بویژه مسجدها آغاز شد. این سبک معماری به عنوان یکی از برترین سبک های معماری اسلامی شناخته می شود. از آنجا که نخستین بناها در استان خراسان ایجاد شده بودند به سبک خراسانی مشهور هستند. معماری ساختمان به سبک خراسانی در قرن های 1 تا 4 هجری قمری رواج داشته اند و با الهام از مسجدهای عربی با ساختمان های ایرانی به صورت کاملا ساده و بدون هیچگونه تزئینات احداث شده اند. در ادامه با این سبک معماری بیشتر آشنا خواهیم شد.

 

الگوبرداری از مسجد پیامبر در معماری ساختمان سبک خراسانی

معماری سبک خراسانی در رابطه با مسجدها به سبک شبستانی مشهور می باشد. توجه به این نکته از اهمیت قابل توجهی برخوردار می باشد که الگو و طرح مسجدهای اولیه اسلام از مسجد نبی اکرم در مدینه الگوبرداری کرده اند. نخستین مسجدهای اسلام در خراسان با الگوبرداری از مسجد مدینه و در فضایی چهارگوش به همراه شبستان در جهت قبله بوجود آمده است.

جهت ساخت مسجد نبی اکرم پیامبر اکرم دستور می دهند سنگ های لاشه از نزدیک ترین کوه ها جمع آوری شده و بدون استفاده از هر گونه ملات روی هم قرار گیرند. ارتفاع دیوارهای مسجد نبی به اندازه قد بلندترین مرد عرب در حالی که دست هایش را بلند کرده باشد می باشد و برای پوشش سقف آن نیز از عواملی همچون پوست چهارپایان استفاده شده است. برای ستون ها و تیرها نیز از نخل های خشک و درختان بی بار استفاده شده است.

 

آشنایی با ویژگی های مهم معماری ساختمان سبک خراسانی

از مهمترین ویژگی های معماری ساختمان به سبک خراسانی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• پلان هایی به شکل مستطیل
• فضای چهل ستونی و یا شبستانی
• ساختمان های احداث شده با استفاده از این سبک کاملا ساده و بی پیرایه هستند و از هیچ گونه تزئیناتی برای ساخت آن ها استفاده نشده است.
• مصالح اولیه ساخت مساجد به سبک خراسانی خشت خام و آجر هستند.
• بناهای احداث شده با استفاده از معماری ساختمان به سبک خراسانی فاقد پوشش و تزئینات هستند و گاهی اوقات برای پوشش آن ها از کاهگل استفاده می شود.
• تک منار منفک با مقطعی به شکل دایره در بخش شمالی بنا مورد استفاده قرار گرفته است.
• قوس های این گونه ساختمان ها به صورت بیضی، تخم مرغی و ناری هستند.
• در ساختمان های احداث شده با استفاده از معماری ساختمان به سبک خراسانی پلان و نقشه عربی می باشد و بنای ساختمان ایرانی است.
• در داخل و خارج از بنا از هرگونه تزئینات دوری شده است.
• تزئینات موجود در این ساختمان ها ادامه ساسانی هستند اما بسیار کمرنگ تر
• به دلیل ارتفاع زیاد از گنبدها کمتر استفاده می شده است.
• اکثر مصالح ساختمانی مورد استفاده در این بناها بومی می باشند.

 

آشنایی با مهمترین بناهای ساخته شده با استفاده از معماری ساختمان به سبک خراسانی

از مهمترین بناها و مساجدی که با استفاده از معماری ساختمان به سبک خراسانی احداث شده اند می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مسجد جامع فهرج که در نیمه اول قرن اول هجری احداث شده است.
• مسجد جامع اردستان
• مسجد تاریخانه دامغان، در زبان ترکی به معنای خدا می باشد و معنای لغوی این مسجد خدای خانه می باشد.
• در نزدیکی یزد و در خرانق نیز آثار مختلفی مشاهده می شود که با استفاده از معماری ساختمان خراسانی احداث شده اند.
• مسجد جامع اصفهان ساختمان اولیه
• مسجد جامع ابرقو
• مسجد جامع نایین
• مسجد جامع تبریز البته اصل آن
• مسجد جامع میبند

در ادامه به ارائه توضیحاتی مختصر در رابطه با هر یک از این مساجد که با استفاده از معماری ساختمان به سبک خراسانی ساخته شده اند خواهیم پرداخت.

 

مسجد جامع فهرج یکی از بناهای مشهور با استفاده از معماری ساختمان سبک خراسانی

مسجد جامع فهرج یکی از مساجد مشهور و احداث شده به سبک معماری ساختمان خراسانی می باشد. این مسجد در حقیقت در 22 کیلومتری یزد و در روستایی به نام فهرج قرار گرفته است. این مسجد در مسیر قدیمی یزد به کرمان واقع شده است. تک مناره گلی این مسجد از فاصله بسیار دور نیز قابل مشاهده است. بنای این مسجد به قرن اول هجری مربوط است و همانند مسجدهای صدر اسلام دارای طراحی بسیار ساده و بی پیرایه هستند.

معماری ساختمان سبک خراسانی

این بنا به طور کامل از خشت خام ساخته شده است و پوشش دیوارهای آن نیز کاهگل می باشد. هدف اولیه ساخت این بنا ایجاد یک مسجد بوده است. تا این زمان اکثر بناهای ساخته شده با استفاده از کاهگل آتشکده های زمان ساسانی بوده اند که با ورود اسلام به ایران تغییر کاربری داده اند و با ایجاد تغییرات در ساختار به مسجد تبدیل شده اند.

از ویژگی های جالب این مسجد می توان به نقش درگاه های ساسانی که با استفاده از گچ روی دیوار شرقی ایجاد شده اند اشاره کرد. در بخش انتهایی شمالی راهروی غربی و درگاه های حجره ها و کنگره های تزئینی اجرا شده اند.

 

مهمترین ویژگی های مسجد فهرج ساخته شده با استفاده از معماری سبک خراسانی

• پوشش طاق آهنگ
• در بخش های شمالی پوشش نیم گنبد وجود دارد.
• در دوره سلجوقی به این مسجد مناره افزوده شده است.
• نما به طور کلی از سیم گل یعنی ماسه+ خاک رس سرند شده+ خاک کاه تمیز ساخته شده است.
• چفدهای دالبری شکل و شکنجی، هلالی و مازه دار
• ارتفاع این بنا نسبت به طول و عرض آن کمی بیشتر است.
• تک مناره گلی که در قرن اول هجری به صورت کاملا ساده و بی پیرایه ساخته شده است. این بنا که به سبک معماری ساختمان خراسانی احداث شده است تمام از خشت احداث شده است.
• پوشش این ساختمان کاهگل می باشد.

 

مسجد تاریخانه دامغان ساخته شده با استفاده از معماری ساختمان سبک خراسانی

یکی دیگر از بناهای مشهور که با استفاده از سبک معماری ساختمان خراسانی احداث شده است مسجد تاریخانه دامغان می باشد. این مسجد در نخستین سال قرن چهارم هجری و در بخش جنوب شرقی دامغان احداث شده است. این مسجد به عنوان یکی از بهترین نمونه های نخستین مساجد و قدیمی ترین بناهای پس از اسلام شناخته شده است. عده ای عقیده دارند که این مسجد در گذشته یک آتشکده بوده است و پس از اینکه اعراب بر آن تسلط یافتند آن را ناری خانه نامیدند. نقشه کلی این مسجد کاملا ساده و بی پیرایه می باشد که شباهت بسیار زیادی به حیاط اندرونی دارد.

 

این مسجد بر پایه شبستان ستون دار احداث شده است که در آن تغییراتی ایجاد شده است. نخستین نمونه شکل گیری ایوان در مساجد شبستانی واقع در ایران می باشد. این مسجد یکی از نخستین مساجد ایرانی می باشد که در آن مناره ساخته شده است.

 

مسجد جامع اصفهان و معماری ساختمان خراسانی

یکی دیگر از مساجد که به سبک معماری ساختمان خراسانی احداث شده است مسجد جامع اصفهان می باشد. این مسجد به عنوان یکی از مسجدهای بزرگ جهان شناخته شده است. اتاقک های گنبد این مسجد نه تنها در سبک معماری ساختمان خراسانی و ایرانی بلکه در معماری بین المللی به عنوان یکی از قشنگترین آثار شناخته شده است.

 

مهمترین ویژگی های مسجد جامع اصفهان

از مهمترین ویژگی های مسجد جامع اصفهان که به سبک معماری ساختمان خراسانی ساخته شده است می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سنگ بنا به سبک معماری خراسانی می باشد که پس از 70 سال کاملا تغییر یافته است.
• در این مکان یک پایه ستون از دوره ساسانی قابل مشاهده می باشد.
• بنای اولیه این مسجد کاملا خشتی بوده است.

 

معماری ساختمان خراسانی و مسجد جامع نیریز

مسجد جامع نیریز یکی دیگر از بناهای واقع در ایران می باشد که با استفاده از معماری سبک خراسانی احداث شده است. این مسجد در ابتدا به سبک معماری خراسانی احداث شده است که بعدها ملحقاتی به آن اضافه شده است. طرح اولیه این مسجد به صورتی است که در بخش جنوبی یک شبستان و در مقابل شبستان یک ایوان وجود داشته باشد. به عقیده برخی از کارشناسان این مسجد در گذشته یک آتشکده بوده است. این مسجد به عنوان یکی از کهن ترین مساجد ایران شناخته شده است. ایوان های باقی مانده از مسجد نیریز به سبک معماری دوره ساسانیان ساخته شده است. این مسجد در حقیقت یکی از قدیمی ترین مسجدها می باشد که به عنوان بنای تاریخی به شهرت دست یافته است. مسجد نیریز در سده های نخست ورود اسلام به ایران احداث شده است.

 

عمارت این مسجد از نوع ناودان شکسته ممتد اواسط قرن چهارم هجری می باشد. در سر در اصلی آن ایوانی واقع شده است که سرتاسر باز است و در ضلع انتهایی آن محراب کاملا بسته و بی روزن احداث شده است.

 

مسجد جامع نائین به سبک معماری ساختمان خراسانی

مسجد جامع نائین یکی دیگر از بناهای احداث شده به سبک معماری ساختمان خراسانی می باشد. در قدیمی ترین بخش این مسجد شبستان جنوبی واقع شده است. در دوران آل بویه و پس از آن تغییرات قابل توجهی در این مسجد رخ داده است. به طور کلی می توان گفت این مسجد ترکیبی از سبک خراسانی و رازی می باشد.

 

 

مسجد جامع اردستان

در تاریخ اسلام نخستین مسجد دو طبقه مسجد جامع اردستان می باشد که در حقیقت یک بنای تاریخی واقع در شهر اردستان است. اردستان در بخش شمالی استان اصفهان قرار گرفته است. معمار مسجد جامع اردستان استاد محمود اصفهانی می باشد. این مسجد که در مرکز محله محال در شهرستان اردستان قرار گرفته است یکی از قدیمی ترین مساجد ایرانی می باشد و به عنوان نخستین مسجد دو طبقه در طول تاریخ اسلام و دومین مسجد دارای چهار ایوان در جهان اسلام شناخته شده است. این مسجد در دوره سلجوقی احداث شده است. این مسجد که در گذشته یک آتشکده و یا معبد بوده است. هلاکوخان مغول در قرن 7 هجری این مسجد را به صورت نیمه خرابه درآورد. از مهمترین ویژگی های فرم اولیه مسجد باید به شبستان، صحن مرکزی، شبستان های ستون دار در 4 سمت حیاط، دیوار خشتی محصور کننده و سر در اشاره کرد. تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان به طور کلی به سه دوره تقسیم می شود.

 

معماری ساختمان مسجد اردستان

• دوره اول: به قرن سوم هجری باز می گردد که به صورت گنبدی ساخته شده بود.
• دوره دوم: این دوره در قرن سوم و چهارم هجری از حالت گنبدی به صورت مسجد کوشک مانند تغییر شکل داده است.
• دوره سوم: در قرن ششم هجری و در عهد سلجوقی این مسجد تخریب شد و به مسجد با چهار ایوان تبدیل شد.

 

بهره گیری از معماری ساختمان به سبک خراسان شمالی در مسجد جامع عتیق

یکی دیگر از مسجدهایی که به سبک معماری ساختمان خراسانی احداث شده است مسجد جامع عتیق می باشد. این مسجد شش در ورودی دارد که یکی از این درها در سمت شمال، یکی در بخش جنوبی، دو در در بخش شرقی و دو در بخش غربی قرار دارند. ضلع شمالی این مسجد رو به قبله است. درب شمالی این مسجد به عنوان در دروازه امام شهرت یافته است. سر در این مسجد به صورت مقرنس کاری می باشد. چهار کتیبه در جرزهای دو طرف سر در این مسجد نصب شده است. روی این چهار کتیبه اسامی دوازده امام نوشته شده است. کتیبه دیگری در سر در بخش شمالی نصب است که تاریخ بازسازی این مسجد در دوران صفوی روی آن نوشته شده است.

 

معماری ساختمان مسجد عتیق

در ضلع شمالی همچنین یک طاق نمای بلند وجود دارد که به طاق مروارید شهرت یافته است و سقف آن با استفاده از آجر مقرنس کاری شده است. بر روی این طاق دو گلدسته زیبا و بلند خودنمایی می کنند. در بخش غربی این طاق نمای مسجد عتیق که با استفاده از معماری ساختمان به سبک خراسانی ساخته شده است در دوازده امام و پنج طاق دیگر قرار گرفته اند. در پشت این طاق نماها در سال 1347 یک شبستان ساخته شده است که امروزه به عنوان دفتر مسجد مورد استفاده قرار گرفته است. شبستان بزرگ مسجد جامع عتیق دارای پنج درب آهنی و محراب زیبا از جنس سنگ می باشد که در بخش شرقی طاق مروارید واقع شده است.

به طور کلی معماری ساختمان سبک خراسانی که به عنوان معماری اسلامی نیز شناخته می شود اغلب برای ساخت مساجد مورد استفاده قرار گرفته است و بسیاری از مساجد قدیمی و تاریخی ایران به این سبک ساخته شده اند.

 

مطالب بیشتر: